Valeriaan: een botanische schat voor stressmanagement

Valeriaan (Valeriana officinalis) is een geneeskrachtige plant die al eeuwenlang wordt gebruikt voor zijn kalmerende en anxiolytische eigenschappen. Het is een van de populairste natuurlijke middelen om slaap te bevorderen en angst te verminderen. Deze plant, waarvan vooral de wortels en wortelstokken worden gebruikt, bevat verschillende bioactieve stoffen zoals valepotriaten, sesquiterpenen en valeriaanzuren, die een belangrijke rol spelen bij de therapeutische effecten.

Wat is valeriaan?

Valeriaan (Valeriana officinalis) komt oorspronkelijk uit Europa en de gematigde streken van Azië. Het gebruik als geneeskrachtige plant gaat terug tot de oudheid, toen het al werd aanbevolen door Griekse artsen als Hippocrates en Dioscorides om slaapstoornissen te behandelen. Deze vaste plant, herkenbaar aan zijn zilvergroene bladeren en witte of roze bloemen, verspreidt een kenmerkende geur die katten aantrekt, vandaar zijn bijnaamkattenkruid. Beoefenaars oogsten de valeriaanwortel na de bloei voor therapeutisch gebruik, waarbij ze profiteren van de bioactieve bestanddelen, met name sesquiterpenen en iridoïden, die de plant zijn kalmerende werking geven. Vandaag de dag waarderen deskundigen valeriaan nog steeds vanwege de voordelen voor het zenuwstelsel en de effectiviteit bij de behandeling van slaapstoornissen enangst.

Botanisch gezien is valeriaan (Valeriana officinalis) een overblijvende kruidachtige plant die oorspronkelijk uit Europa en de gematigde streken van Azië komt. Hij kan 1 tot 1,5 meter hoog worden en gedijt over het algemeen goed in een schaduwrijke, vochtige omgeving. De bladeren staan in rozetten aan de basis en zijn geveerd met talrijke getande segmenten. De stevige, gecanneleerde stengel draagt kleine witte tot roze bloemen, gegroepeerd in schermen. Uit deze bloemen komendopvruchten met pluizige borstelharen.

Wat zijn de eigenschappen?

De actieve bestanddelen en het werkingsmechanisme van valeriaan zijn nog maar gedeeltelijk bekend. Er zijn verschillende stoffen geïsoleerd, zoalsvaleriaanzuur, valepotriaten en glutamine, maar deze blijken niet effectief te zijn als ze afzonderlijk worden toegediend. Onderzoekers geloven nu dat de werkzaamheid van valeriaan gebaseerd is op het gecombineerde effect van de bestanddelen en op stofwisselingsproducten zoals baldrinaten afgeleid van valepotriaten.

De belangrijkste internationale gezondheidsautoriteiten hebben de werkzaamheid van valeriaan erkend. HetEuropees Geneesmiddelenbureau (EMA) valideert het gebruik om milde nerveuze spanning en slaapstoornissen te verlichten en beveelt het gebruik aan bij volwassenen en kinderen ouder dan 12 jaar. DeWereldgezondheidsorganisatie (WHO) beschouwt het als een mild kalmerend middel, vooral effectief bij angstgerelateerde slapeloosheid. De Europese Commissie enESCOP keuren het gebruik goed om mensen te helpen in slaap te vallen en nerveuze spanningen te verlichten. De Amerikaanse National Institutes of Health (NIH) bevestigen de effectiviteit voor slaap, maar benadrukken dat het bewijs voor angst nog onvoldoende is.

Werking op het GABA-systeem

Gamma-aminoboterzuur (GABA) is een belangrijke neurotransmitter in het centrale zenuwstelsel en speelt een cruciale rol bij neuronale remming. Het werkt voornamelijk via GABA A- en GABA B-receptoren. Binding van GABA aan de GABA A-receptor leidt tot een instroom van chloride-ionen (Clˉ) in het postsynaptische neuron, terwijl binding aan de GABA B-receptor een uitstroom van kalium-ionen veroorzaakt. Deze mechanismen leiden tot neuronale hyperpolarisatie, waardoor de actiepotentiaal afneemt, wat zijn rol als remmende neurotransmitter verklaart.

Benzodiazepinen maken gebruik van deze route door de gabaerge transmissie te bevorderen, waardoor deze moleculen anxiolytische, anti-epileptische en hypnotische eigenschappen hebben. Studies tonen aan dat valeriaan ook inwerkt op GABA A-receptoren, waardoor de afgifte van GABA in de synaptische spleet toeneemt en de heropname wordt geremd, voornamelijk viavaleriaanzuur. Dit zuur, geïdentificeerd als een allosterische modulator, richt zich specifiek op bepaalde subeenheden van GABA A receptoren, met name de β2 en β3 subeenheden, en moduleert zo hun werkzaamheid. Valeriaanzuur heeft een synergetisch effect met benzodiazepinen, waardoor hun werking wordt versterkt.

Tot slot is het belangrijk op te merken dat andere valeriaanverbindingen, zoals iridoïden, geen significante farmacologische activiteit hebben laten zien en snel afbreken na de oogst.

Effecten op het serotoninesysteem

Serotonine, of 5-hydroxytryptamine(5-HT), speelt een belangrijke rol als neurotransmitter in het centrale zenuwstelsel en is betrokken bij neurotransmissie, de beweeglijkheid van het spijsverteringskanaal, psychiatrie en de regulatie van de slaap-waakcyclus. Er zijn verschillende families van serotoninereceptoren, die zich in verschillende systemen bevinden: centraal zenuwstelsel, spijsverteringsstelsel, bloedvaten en bloedplaatjes.

Sommige van deze receptorfamilies zijn belangrijke therapeutische doelwitten. Zo zijn triptanen, die worden gebruikt als antimigrainemedicijnen, agonisten van 5-HT1B/1D-receptoren, die aanwezig zijn in de halsslagaderlijke bloedsomloop en het centrale zenuwstelsel. Selectieve serotonine heropnameremmers (SSRI’s) spelen een essentiële rol als antidepressiva.

Serotonine draagt ook bij aan de regulatie van het circadiane ritme via de 5-HT5A receptor, die zich bevindt in de suprachiasmatische kern van het centrale zenuwstelsel. Vanvaleriaanzuur, een verbinding in valeriaan, is aangetoond dat het werkt als een gedeeltelijke agonist van deze receptor, wat een deel van de kalmerende effecten van valeriaan zou kunnen verklaren.

Eigenschappen op melatonine en glutamaat

Melatonine, of N-acetyl-5-methoxytryptamine, is een hormoon dat ‘s nachts voornamelijk door de pijnappelklier wordt geproduceerd. Het speelt een essentiële rol bij het reguleren van het circadiane ritme, met name door de lichaamstemperatuur te beïnvloeden. Melatonine MT1- en MT2-receptoren zijn belangrijke therapeutische doelwitten, met frequente toediening van 2 mg tabletten voor de behandeling van slaap-waakritmestoornissen,primaire slapeloosheid bij 55-plussers en jetlagsyndroom. Eén studie toonde aan dat een 45% hydromethanol extract van valeriaan een wisselwerking kan aangaan met ML1 en ML2 melatoninereceptoren.

Glutamaat is de krachtigste opwindende neurotransmitter, die zich bindt aan specifieke receptoren zoals ionotropen en metabotropen. Glutamaat is ook een voorloper van de remmende neurotransmitter GABA. Sommige studies suggereren dat metabotrope glutamaatreceptoren geremd kunnen worden door valeriaan, wat het kalmerende effect versterkt door de door glutamaat geïnduceerde neuronale excitatie te verminderen.

Anxiolytisch gebruik

Angst is een normale verdedigingsreactie van het lichaam op stress, waarbij de fysiologische en psychologische middelen worden gemobiliseerd om zich aan te passen. Angst is meestal van voorbijgaande aard, maar kan chronisch worden. De gegeneraliseerde angststoornis (GAD) wordt gekenmerkt door een permanent gevoel van stress en paniek. In Frankrijk treft GAD ongeveer 5 tot 10% van de bevolking, met een hogere prevalentie onder vrouwen, in een verhouding van 2:1.

Een gegeneraliseerde angststoornis( GAD ) veroorzaakt vaak moeite met inslapen en spierstijfheid. Biochemisch gezien verstoort angst bepaalde neurotransmitters, waardoor de GABA-productie afneemt en de serotoninetransmissie toeneemt.

De conventionele behandeling van GAD bestaat vaak uit het gebruik van benzodiazepinen, GABA-agonisten, om dit evenwicht te herstellen. Het gelijktijdige gebruik van valeriaan kan dit effect versterken door de GABA-route te activeren en de synthese ervan te verhogen, wat een aanvullende benadering biedt voor de behandeling van angststoornissen.

Hoe gebruik je deze plant?

Op basis van de uitgevoerde onderzoeken raadt hetEMA (Europees Geneesmiddelenbureau) het gebruik aan van het ethanolische extract van valeriaan, dat ook het meest gebruikt wordt. Van waterige extracten of kruidentheepreparaten is niet aangetoond dat ze significant effectief zijn. De EMA beschouwt de volgende dosering als het meest effectief: voorethanolisch extract (40-70% V/V), een dosis die overeenkomt met 2 tot 3 gramdroog extract, niet meer dan 4 keer per dag ingenomen; voor droog extract, 0,3 tot 1 gram wortelextract, ook niet meer dan 4 keer ingenomen. De minimale duur van de behandeling om resultaten te verkrijgen is 2 tot 4 weken.

Als slaapstoornissen aanhouden of verergeren, raadpleeg dan een arts (EMA/HMPC/150848/2015). Houd er rekening mee dat valeriaan ongewenste effecten kan veroorzaken en pas de dosering aan volgens het preparaat. Neem voor kruidenthee 2 tot 3 gram poeder per kopje, maximaal drie keer per dag.

Wat zijn de voorzorgsmaatregelen voor gebruik?

De bijwerkingen bij normaal gebruik van valeriaan zijn over het algemeen zeldzaam en niet ernstig. Ze omvatten voornamelijk misselijkheid, darmproblemen en buikkrampen. Stopzetting van de behandeling leidt meestal tot het verdwijnen van deze symptomen, die dan symptomatische behandeling vereisen. Een dosis van meer dan 20 gram valeriaan in één enkele dosis veroorzaakt echter een zorgwekkende toxiciteit. Op dit niveau kunnen symptomen zoals vermoeidheid, buikkrampen, beklemmend gevoel op de borst, duizeligheid, beven en mydriasis optreden, maar deze verdwijnen over het algemeen binnen 24 uur.

Valeriaan kan een wisselwerking hebben met bepaalde geneesmiddelen, in het bijzonder door het versterken van de effecten van sedativa zoals benzodiazepinen. Nauw toezicht op patiënten die deze combinaties gebruiken blijft essentieel. Bij leveraandoeningen of bij gebruik van mogelijk hepatotoxische geneesmiddelen is verhoogde waakzaamheid geboden, ondanks de beperkte beschikbare gegevens.

Om veiligheidsredenen mag valeriaanniet worden gebruikt door zwangere vrouwen, vrouwen die borstvoeding geven en kinderen jonger dan 12 jaar. Vanwege het kalmerende effect, niet autorijden of machines bedienen na inname van valeriaan.