Streptobacillose, vaak rattenbetenkoorts genoemd, is een zoönose die wordt veroorzaakt door de bacterie Streptobacillus moniliformis. Hoewel het zelden voorkomt, kan deze infectie ernstige gevolgen hebben voor zowel dieren als mensen. In dit artikel gaan we in detail in op de kenmerken van deze ziekte, de wijze van overdracht, symptomen bij mens en dier en methoden voor diagnose, behandeling en preventie.
Wat is de verantwoordelijke ziekteverwekker?
Rattenkoorts is een zoönose veroorzaakt door de bacterie Streptobacillus moniliformis, die op mensen wordt overgedragen door rattenbeten of -krabben. Een variant van deze ziekte, sodoku, wordt veroorzaakt door Spirillum minus. Streptobacillus moniliformis is een bacterie die meestal voorkomt in de mondholte en bovenste luchtwegen van ratten, maar die ook als opportunistische ziekteverwekker in de gastheer kan optreden. Bij mensen is deze bacterie verantwoordelijk voor streptobacillose of Haverhill-koorts.
Streptobacillus moniliformis is een gramnegatieve bacil van 0,1-0,7 µm in diameter en 1-5 µm lang. Deze bacterie heeft een variabele morfologie en kan een centrale uitstulping vertonen. Hij is immobiel en vormt vaak ketens en filamenten. Als commensale rattenbacterie wordt S. moniliformis geïsoleerd uit de neuskeelholte, keelholte, luchtpijp en het middenoor. Tussen 10 en 100% van de ratten zijn gezonde dragers van deze kiem, hoewel de mate van dragerschap varieert volgens de auteurs vanwege de moeilijkheid om de kiem te isoleren.
Fenotypisch is S. moniliformis een katalase-, oxidase-, indole- en ureasenegatieve bacterie die facultatief aero-anaëroob is. De bacterie fermenteert een breed scala aan koolhydraten en alcoholen en produceert zuren maar geen gassen. De fermentatie van fructose, maltose, mannose, salicine, lactose, sucrose, trehalose en xylose varieert echter afhankelijk van het substraat. Het vetzuurprofiel van S. moniliformis laat tetradecaanzuur (C14:0), palmitinezuur (C16:0), stearinezuur (C18:0), oliezuur (C18:1) en linolzuur (C18:2) zien.
Het kweken van S. moniliformis vereist een vochtige omgeving of halfzachte agarplaten met serum, ascites of bloed. Een CO2-verrijkte of micro-aerofiele atmosfeer en een temperatuur van 35-37°C produceren kolonies na drie dagen. Kolonies zijn convex, grijsachtig, glad, cirkelvormig en over het algemeen niet-hemolytisch.
Hoe manifesteert deze ziekte zich bij dieren?
Streptobacillose treft vooral ratten, hoewel andere knaagdieren zoals muizen, cavia’s, gerbils en eekhoorns ook besmet kunnen raken. Streptobacillus moniliformis komt overal ter wereld voor en wordt voornamelijk overgedragen door nauw contact of bijten, via het speeksel van besmette ratten, die de bacterie vaak in hun mondholte bij zich dragen.
Bij ratten en andere knaagdieren is de infectie meestal niet zichtbaar, wat betekent dat dieren die drager zijn van de bacterie vaak geen duidelijke klinische symptomen van de ziekte vertonen. In sommige gevallen, vooral bij muizen, kunnen zich echter ernstige vormen van de ziekte ontwikkelen. Ernstige symptomen zijn onder andere infecties van de luchtwegen, otitis media, conjunctivitis en longontsteking, vaak in combinatie met andere ziekteverwekkers zoals pasteurella of mycoplasma.
Ratten die drager zijn van S. moniliformis spelen een cruciale rol in de verspreiding van de ziekte naar mensen en andere dieren. Zowel gedomesticeerde als wilde knaagdieren kunnen infectiereservoirs zijn en een risico vormen voor mensen die met hen omgaan en andere dieren die nauw contact met hen hebben. Eekhoorns komen weliswaar minder vaak voor als vector, maar kunnen ook een rol spelen bij de overdracht van infecties, vooral in gebieden waar ze in contact komen met populaties besmette ratten.
De aanwezigheid van S. moniliformis bij knaagdieren en andere besmette dieren is daarom een belangrijk probleem voor de volksgezondheid, dat strenge preventie- en controlemaatregelen vereist om het risico van overdracht van de bacterie op mensen en andere dieren tot een minimum te beperken.
Hoe wordt het overgedragen?
Beten van besmette ratten brengen streptobacillose voornamelijk over op mensen. Maar gerbils en eekhoorns, andere gastheren van de ziekteverwekker, brengen de ziekte ook over, zij het minder vaak. De ziekte, die bekend staat als Haverhill-koorts, kan ook worden overgedragen door het consumeren van water, melk en voedsel dat besmet is met uitwerpselen van ratten.
Vooral ratten dragen Streptobacillus moniliformis bij zich in hun keelholte. De bacterie wordt ook aangetroffen in bloedkweken en gewrichts- en huidexsudaten van geïnfecteerde mensen. Een rattenbeet of gewoon contact met een rat veroorzaakt over het algemeen streptobacillose. Minder vaak wordt deze infectie ook overgedragen door een beet of krab van andere knaagdieren, zoals gerbils of muizen.
Deze bacterie is kosmopolitisch en infecteert verschillende soorten, van ratten tot mensen, waaronder muizen, cavia’s en primaten. Directe overdracht vindt plaats door contact met orale, nasale en oculaire afscheidingen en door beten van besmette ratten. Indirecte overdracht kan ook plaatsvinden door de consumptie van voedsel en water dat besmet is met uitwerpselen van ratten. Het risico op besmetting na een beet is ongeveer 10%.
Er zijn verschillende epidemieën geregistreerd waarbij honderden mensen in contact kwamen met water, zuivelproducten of voedsel dat besmet was met rattenuitwerpselen. Beroepsbeoefenaars die risico lopen zijn onder andere medewerkers van dierenwinkels en onderzoekscentra, fokkers, dierenartsen, rattenbestrijders en rioolwerkers. Preventieve maatregelen zijn daarom cruciaal voor deze risicogroepen.
Wat zijn de symptomen van deze infectie bij mensen?
Bij mensen treden de symptomen van streptobacillose meestal 2 tot 7 dagen na een rattenbeet op. Koorts (tot 40°C) treedt vroeg en plotseling op, gevolgd door koude rillingen, hoofdpijn, misselijkheid en braken. De infectie veroorzaakt ook een morbilliform of purpurisch exantheem op de ledematen, vooral de handpalmen en voetzolen, en soms hemorragische blaasjes met afschilfering.
Migrerende polyartralgie beperkt vaak de beweging. De beet geneest snel, maar in zeldzame gevallen kunnen ernstige complicaties optreden, zoals endocarditis, pericarditis, myocarditis, diarree en nier- en leverbeschadiging. Streptobacillary fever veroorzaakt door rattenbeten is voornamelijk te wijten aan de Gram-negatieve pleomorfe bacil S. moniliformis.
Epidemieën als gevolg van de inname van ongepasteuriseerde melk besmet met S. moniliformis staan bekend als Haverhill-koorts. Over het algemeen veroorzaakt een beet van een wilde rat of muis de infectie, hoewel andere knaagdieren en wezels de ziekte ook kunnen overbrengen. De primaire beetwond geneest snel, maar na een incubatietijd van 1-22 dagen (meestal <10 dagen) ontwikkelt zich een acuut virussyndroom met koude rillingen, koorts, braken, hoofdpijn, rugpijn en gewrichtspijn.
De meeste patiënten ontwikkelen ongeveer 3 dagen later een morbilliforme, petechiale uitslag op handen en voeten. Polyartralgie of migrerende septische artritis treden op bij veel patiënten en kunnen enkele dagen of maanden aanhouden als ze onbehandeld blijven. Koorts kan terugkeren, onregelmatig optredend over een periode van weken tot maanden. Zeldzame maar ernstige complicaties zijn onder andere bacteriële endocarditis, hersenabcessen en vruchtwaterinfectie.
Hoe wordt de diagnose gesteld?
De diagnose van streptobacillose is gebaseerd op verschillende technieken. Isolatie van de kiem uit bloed (bloedkweek) of synoviaal vocht is een gebruikelijke methode, hoewel deze moeilijk uit te voeren is vanwege de complexiteit van de Streptobacillus moniliformis kweek.
Artsen geven de voorkeur aan serologische diagnosetechnieken vanaf dag 10, waaronder de hemagglutinatie-glaasjestest. Methoden zoals ELISA (enzyme-linked immunosorbent assay) ofIFA (indirecte immunofluorescentietest) maken identificatie bij proefdieren mogelijk, maar zijn niet beschikbaar voor humane diagnose.
De diagnose is ook gebaseerd op direct onderzoek van gewrichtsvloeistoffen,bloedkweken en PCR. De diagnose van streptobacillose blijft daarom moeilijk en het aantal gevallen wordt waarschijnlijk onderschat. Klinische tekenen van rattenbetenkoorts zijn onder andere een maculopapulaire, petechiale of purpurische uitslag en hemorragische blaasjes, voornamelijk op de handen en voeten.
Differentiële diagnoses zijn sodoku (koorts veroorzaakt door S. minus) en verschillende bacteriële en virale infecties zoals de ziekte van Lyme, leptospirose, brucellose en Rocky Mountain spotted fever. Differentiële diagnose is belangrijk om deze ziekten te onderscheiden en de juiste behandeling toe te passen.
Wat is de juiste behandeling?
Streptobacillose wordt voornamelijk behandeld met antibiotica. Antibioticatherapie op basis van penicilline G gedurende 10 tot 14 dagen geeft uitstekende resultaten. Artsen combineren streptomycine met penicilline in geval van resistentie. Patiënten die allergisch zijn voor penicilline gebruiken tetracycline of doxycycline. De behandeling omvat ook het voorkomen van direct of indirect contact met dierlijke gastheren en lokale behandeling van wonden.
De behandeling van streptobacillaire koorts veroorzaakt door rattenbeten en spiraalkoorts vereist een antibioticakuur van 14 dagen. De behandeling begint met een IV-antibioticum gedurende 6 tot 7 dagen, waarna wordt overgeschakeld op een oraal antibioticum. De vaak gebruikte IV-antibiotica zijn penicilline G (200.000 IV-eenheden om de 4 uur) en ceftriaxon (2 g eenmaal per dag).
Na 6 of 7 dagen worden patiënten overgeschakeld op een oraal antibioticum.Amoxicilline (500 mg 3 keer/dag),ampicilline (500 mg 4 keer/dag) of penicilline V (500 mg 4 keer/dag) worden gebruikt. Bij allergie voor penicilline is doxycycline (100 mg om de 12 uur gedurende 14 dagen) effectief. Patiënten metendocarditis krijgen hoge doses penicilline G. Dit wordt gecombineerd met streptomycine of gentamicine gedurende 4 weken.
Welke preventieve maatregelen zijn er?
Streptobacillose-preventie is gebaseerd op een aantal collectieve, individuele en professionele maatregelen om het risico op contact met Streptobacillus moniliformis te verminderen. In boerderijen en dierenwinkels is het cruciaal om elk risico op contact tussen gekweekte knaagdieren en wilde knaagdieren te voorkomen. Soorten moeten van elkaar gescheiden worden om kruisoverdracht van de bacterie te voorkomen.
Voor individuen, vooral degenen die in nauw contact met knaagdieren werken, zijn een aantalalgemene hygiëne- en beschermingsmaatregelen nodig:
- Beheersing van de aanwezigheid van ratten: Het is essentieel om regelmatig te ontsmetten en te voorkomen dat ratten worden aangetrokken door voedselresten te verwijderen en lokalen schoon en opgeruimd te houden.
- Opleiding en voorlichting van werknemers: Werknemers moeten worden geïnformeerd over de risico’s van streptobacillose en worden getraind in preventieve maatregelen. Dit omvat het juiste gebruik van persoonlijke beschermingsmiddelen en procedures voor het omgaan met knaagdieren.
- Persoonlijke beschermingsmiddelen: Bij het hanteren van knaagdieren, kooien, strooisel, uitwerpselen en karkassen moeten resistente handschoenen worden gedragen. Geschikte, goed onderhouden werkkleding, gescheiden van gewone kleding, moet worden gebruikt om kruisbesmetting te voorkomen.
Individuele hygiënemaatregelen omvatten :
- Handen wassen: na elk contact met dieren, voor de maaltijd, na de pauze en aan het einde van de werkdag.
- Behandeling van wonden: wonden wassen, inzepen en afspoelen, vervolgens desinfecteren en bedekken met een ondoordringbaar verband.
- Onderhoud van werkkleding: maak werkkleding, handschoenen en laarzen regelmatig schoon en wissel van kleding aan het einde van de werkdag.
Deze preventieve maatregelen zijn essentieel om de verspreiding van Streptobacillus moniliformis te beperken en de gezondheid van mens en dier te beschermen.
Enkele epidemiologische gegevens…
De autoriteiten beschouwen streptobacillose niet als een besmettelijke dierziekte. Streptobacillose is geen dierziekte waarvoor een aangifteplicht bestaat. Beheerders melden niet systematisch gevallen aan de gezondheidsautoriteiten.
Volksgezondheidsautoriteiten classificeren streptobacillose niet als een aangifteplichtige ziekte bij mensen. Hierdoor wordt het werkelijke aantal gevallen mogelijk onderschat. Tot op heden is de ziekte niet geclassificeerd als beroepsziekte. De regelgeving classificeert Streptobacillus moniliformis in gevarengroep 2 onder R.4421-3 van de Franse Arbeidswet.
Streptobacillus moniliformis komt overal ter wereld voor en infecteert verschillende diersoorten, waaronder ratten, muizen, cavia’s en primaten. De wereldwijde verspreiding van deze bacterie benadrukt de noodzaak van universele preventieve maatregelen.
De onderzoekers analyseerden de verschillende stammen van S. moniliformis met behulp van de SDS-PAGE-techniek, zonder opmerkelijke verschillen aan het licht te brengen. Verschillende opmerkelijke besmettelijke episodes omvatten :
- In 1925 besmette de uitwerpselen van ratten water of voedsel, waardoor 400 mensen in Chester (VS) besmet raakten.
- In 1926 werden 86 mensen in Haverhill (VS) besmet met besmette zuivelproducten.
- In 1983 besmette besmet water 304 mensen in de buurt van de Chelmsford School (Engeland).
Deze epidemieën tonen aan dat Streptobacillus moniliformis grote infecties kan veroorzaken wanneer het water of voedselbronnen besmet. Het voorkomen van dergelijke uitbraken vereist een rigoureus beheer van hygiëne en knaagdierbestrijding.
